کانی شناسی، ژئوشیمی، سیالات درگیر و ژنز کانسار مس تخت گنبد، شمال شرق سیرجان

کانسار مس پورفیری تخت گنبد در استان کرمان، در 70 کیلومتری شرق- شمال شرق سیرجان، و از نظر موقعیت ساختاری، در حاشیه غربی قسمت میانی کمربند ولکانوپلوتونیکی ارومیه دختر قرار دارد. کانه زایی در این کانسار در ارتباط با تزریق های چندگانه توده های میکروگرانودیوریتی پورفیری به شکل آپوفیز و دایک به درون توالی ولکانوکلاستی و اسکارنی شده ائوسن است. توده های نفوذی علاوه بر ایجاد کانه زایی در داخل خود توده، باعث دگرسانی و کانه زایی گسترده واحدهای دربرگیرنده از نوع پورفیری شده اند. نوع رخداد کانه زایی در کانسار مس تخت گنبد، دارای اختلافاتی با کانسارهای تیپیک پورفیری است. از جمله این تفاوت ها می توان به عدم مشاهده دگرسانی زون پتاسیک به دلیل تأثیر دگرسانی ها در مراحل بعد و رخداد بخش زیادی از کانه زایی در واحدهای توف دگرسان شده، همراه با دگرسانی پروپلیتیک و فیلیک اشاره داشت. کالکوپیریت، پیریت و مگنتیت به همراه مقادیر کمی بورنیت و مولیبدنیت، کانه زایی اصلی زون هیپوژن را تشکیل می دهند. این کانی ها با بافت های رایج در کانسارهای مس پورفیری، یعنی رگه- رگچه ای، دانه پراکنده، برشی و تکه ای (patch like) در داخل توده و دایک های میکروگرانودیویتی و واحدهای پیروکلاستیک دگرسان شده دیده می شوند. غنی شدگی سوپرژن در این کانسار به مقدار قابل توجه رخ نداده و در برخی نقاط تا حداکثر چند ده متر گزارش شده است. برمبنای روابط قطع کنندگی رگه- رگچه ها، رگه های تیپیک تشکیل شده طی مراحل تکامل سیستم پورفیری در کانسار مس تخت-گنبد به دقت تفکیک شده و عبارتند از : 1- رگه های کوارتز، مگنتیت و کالکوپیریت با مقادیر متغیر از پیریت و بورنیت، که معادل رگه های نوع a در سیستم های پورفیری است، 2- رگه های کوارتز، مولیبدنیت و مگنتیت با مقادیر کم کالکوپیریت و پیریت، که معادل رگه های نوع b در سیستم های پورفیری است، 3- رگه های کوارتزی با رخداد کالکوپیریت و پیریت در مرکز رگه، که می تواند زیرتیپی از رگه های نوع b باشد، 4- رگه های پیریتی با مقادیر کم کالکوپیریت و کوارتز و حاشیه سریسیتی که شباهت زیادی به رگه های نوع d نشان می دهند، 5- رگه های کلسیتی با کانه زایی کالکوپیریت تکه ای در داخل آن، که می تواند طی مراحل پایانی تکامل سیستم هیدروترمال تشکیل شده باشد. کانه زایی همراه با دگرسانی فیلیک و پروپلیتیک است. دگرسانی پتاسیک در کانسار مس تخت گنبد مشاهده نگردید. با توجه به رخداد دگرسانی گسترده فیلیک و آرژیلیک در منطقه، کانی های شاخص دگرسانی پتاسیک احتمالاً توسط کانی های دگرسانی های بعدی جایگزین شده اند. دگرسانی آرژیلیک تشخیص داده شده در کانسار مس تخت گنبد از نوع سوپرژن است و بیشتر در قسمت های سطحی و در متراژ اولیه مغزه های حفاری مشاهده می شود. کانی های اپیدوت، کلریت، اکتینولیت و کربنات، به عنوان مجموعه حاصل از دگرسانی واحد اسکارنی و هورنفلسی بوده و همراه کانه زایی عیاربالا هستند. این مجموعه به صورت درهم آمیخته با توف های دگرسان کانه دار و توده میکروگراودیوریتی تزریق شده به شکل دایک دیده می شود. با دور شدن از توده های میکروگرانودیوریتی عامل کانه زایی، مجموعه کانی های اسکارن از قبیل گارنت و دیوپسید، به صورت غیردگرسان مشاهده می شوند. کربناتی و سیلیسی شدن گسترده نیز از دیگر دگرسانی های شاخص در کانسار تخت گنبد است. توده های نفوذی عامل کانه زایی از گرانیت های نوع i بوده و در سری کالک آلکالن تا کالک آلکالن پتاسیم بالا قرار می گیرند. از نظر موقعیت تکتونیکی، این توده ها در محدوده گرانیتوئیدهای همزمان با برخورد تشکیل شده اند. مطالعات سیالات درگیر بر روی سه گروه از رگه های تفکیک شده صورت پذیرفت. پس از پلات نمودن اطلاعات در نمودار شوری در برابر دمای همگن شدن، سه گروه سیال با ویژگی های مشخص تفکیک شدند: 1- سیالات درگیر دارای کمترین دمای همگن شدن ( °c425- 280) و شوری ( wt%nacl17- 7)، که می توانند حاصل اختلاط سیالات جوی و ماگمایی باشند، 2- سیالات درگیر با بیشترین شوری 75- 40) wt%nacl) و دمای همگن شدگی ( °c600- 400)، که دارای منشأ ماگمایی هستند، 3- سیالات درگیر دارای شوری پایین (wt%nacl 11- 8) و دمای همگن شدگی بالا (°c 590- 430). گستره دمای همگن شدن این نوع انکلزیون ها با سیالات درگیر نوع 2 تقریباً مشابه است که می تواند دلیلی بر رخداد جوشش و تشکیل این دو تیپ انکلزیون در محدوده دمایی یکسان از سیالات ماگمایی باشد. ایزوتوپ پایدار گوگرد، با میانگین‰ 2/6 = ?^34 s برای پیریت و ‰ 4/5 = ?^34 s برای کالکوپیریت، غنی شدگی مشخصی برای تمامی نمونه ها نشان می دهد. با توجه به رخداد بخش زیادی از کانه زایی کانسار تخت گنبد در سنگ های پیروکلاستیک، می توان بیان داشت که هنگام کانه زایی اختلاطی با یک منشأ سولفوری سنگین و در نتیجه سولفوری شدن (sulfurization) رخ داده و موجب افزایش نسبت های ایزوتوپی گردیده است. ایزوتوپ اکسیژن کانی کوارتز، با میانگین ‰ 90/7 = ?^18 o تبادل ایزوتوپی بین سیالات داغ اولیه با سیلیکات ها را نشان می دهد. همچنین آنالیز ایزوتوپی کربن منشأ کربنات رسوبی برای رگه های کلسیتی و کربناتی شدن گسترده در کانسار را نشان می دهد. کربن می تواند از واحدهای توف و مارنی منطقه منشأ گرفته باشد. با توجه به شواهد صحرایی، مطالعات آزمایشگاهی و نتایج آنالیزهای شیمیایی گوناگون، کانسار تخت گنبد یک کانسار مس پورفیری، همراه با کانه زایی مولیبدن در حد اقتصادی است. این کانسار از لحاظ رخداد شباهتی با سایر کانسارهای مس پورفیری کرمان نداشته و ویژگی های منحصر به فردی نشان می دهد.